Bartoszowiny

Wieś położona przy drodze Nowa Słupia – Kielce jest najwyżej położoną miejscowością w gminie. Została założona w latach 1652-1711. Jej nazwa wywodzi się od imienia Bartosz. Z górnych części wsi rozciągają się malownicze, rozległe widoki, sięgające na zachodzie po Kielce.

Obiekty krajoznawcze:

Zabytkowa kapliczka, murowana z I poł. XIX wieku.

Pomnik ofiar pacyfikacji – 6 III 1943 r.

W czasie pacyfikacji wsi zamordowano 12 osób w tym 7 dzieci.

Baszowice

Wieś położona przy drodze Nowa Słupia – Bodzentyn. Nazwę swą wywodzi od osoby Basz lub Baszewic. Wzmiankowana już w 1351 r. Na terenie wsi zarejestrowano 11 stanowisk żużla dymarkowego z pierwszych wieków naszej ery.

Obiekty krajoznawcze:

Pozostałości parku krajobrazowego. Nad odtworzonym stawem urządzono tereny rekreacyjne (korty tenisowe, boisko sportowe, urządzenia do wypoczynku). Corocznie w okresie letnim organizowane są tu festyny ludowe. Ciekawe są także obiekty małej architektury sakralnej (figury, krzyże).

Cząstków

Wieś położona przy lokalnej drodze ze Starej Słupi do Sosnówki, wzmiankowana w l. 1470-80. Nazwa pochodzi od imienia właściciela – Cząstka.

Obiekty krajoznawcze:

Wzniesienie Zapusty – rozciągają się z niego piękne widoki a schodząca do rzeki Słupianki jego stroma skarpa została objęta ochroną i włączona jako enklawa do świętokrzyskiego Parku Narodowego.

Dębno

Wieś położona przy lokalnej drodze z Jeziorka (trasa Nowa Słupia – Bodzentyn) do Woli Szczygiełkowej. Nazwa nawiązuje do miejscowej szaty roślinnej. W dokumentach występuje jako miasto już w roku 1343. Jej historia należy do najstarszych w tym regionie. Według tradycji stąd miała pochodzić uprowadzona przez Tatarów w czasie najazdów XIII-wiecznych Adelajda. Wieś była gniazdem rodowym Oleśnickich. Pozostałością po nich jest grodzisko „Cecyliówka”.

Obiekty krajoznawcze:

Grodzisko „Cecyliówka” usytuowane na cyplu płaskowzgórza wcinającego się w nadrzeczne mokradła. Od wzniesienia odcina go głęboka, sucha fosa. Kopiec wznosi się na wysokość 6-7 m. Znajdująca się na nim drewniana zabudowa została zniszczona przez Litwinów w 1370 r. i nie została już odbudowana. Kościół pw. Św. Mikołaja, wzniesiony w 1936 r. i kaplica drewniana na cmentarzu z okresu międzywojennego. Miejsce pamięci narodowej – zbiorowa mogiła 29 mieszkańców Dębna przy ogrodzeniu cmentarza.

Dymarki Świętokrzyskie

Odbywające się już od kilkudziesięciu lat w sierpniu „Dymarki Świętokrzyskie” w Nowej Słupi są najprawdopodobniej jedynym tego typu festynem archeologicznym w Europie, który w tak ciekawy i wierny sposób prezentuje proces wytopu żelaza w piecach dymarskich metodą sprzed 2000 lat. Oprócz pokazów przygotowanych przez hutników, rudników i kowali uczestnicy imprezy zobaczyć mogą prezentacje dawnych technik wykonywania odlewów z brązu i srebra, warsztaty garncarskie, tkactwo na warsztacie pionowym oraz produkcję dziegciu i paciorków szklanych. Ponadto od 2001r. Dymarkom towarzyszą pokazy uzbrojenia i metod walki ludności zamieszkującej tereny tzw. barbarzyńskiej Europy i Imperium Rzymskiego.

Hucisko

Wieś położona u podnóża Św. Krzyża – dojazd lokalną droga do Baszowic . Wzmiankowana w 1439 r. W miejscowości zlokalizowano 8 stanowisk żużla dymarskiego z okresu wczesnego średniowiecza. W okresie międzywojennym była tu końcowa stacja kolejki wąskotorowej z Zagnańska (linia zamknięta w 1965 r.).

Jeleniów

Wieś położona we wsch. części gminy u podnóża Góry Jeleniowskiej, dojazd od drogi Nowa Słupia – Ostrowiec lokalnym traktem ze Starej Słupi. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1413 r., a nazwa związaną jest ze zwierzynę, która dominowała na tym terenie.

Obiekty krajoznawcze:

Zespół parkowo-dworski – w jego skład wchodzą ruiny dworu z I poł. XVIII w., XIX-wieczna kaplica parkowa, budynki gospodarcze i mieszkalne dla pracowników folwarcznych i rozległy park ze stawem.

Jeziorko

Wieś położona przy trasie Nowa Słupia – Bodzentyn i drodze do Dębna. Nazwa nawiązuje do topografii związanej z systemem wodnym. Choć dziś jeziora tu nie ma, to być może nazwa odzwierciedla kształt i położenie terenu na którym rozłożyła się osada.

Obiekty krajoznawcze:

Pomnik poświęcony 11 zamordowanym mężczyznom przez kwaterujących w Nowej Słupi Niemców w dn. 1 V 1943 r. Ofiary zbrodni są pochowane na cmentarzu w Dębnie.

Milanowska Wólka

Wieś położona przy trasie Nowa Słupia – Kielce, wzmiankowana już w 1351 r. pod nazwą Rataje. Nazwa nawiązuje do imienia Miłowana, który otrzymał w niej za zasługi dla klasztoru dziedziczne sołectwo w 1361 r.

Obiekty krajoznawcze:

Miejsce pamięci narodowej – pamiątkowa płyta w miejscu kaźni gdzie 29 VI 1942 r. żandarmeria niemiecka rozstrzelała 13 osób.

Milanowska Wólka

Wieś położona przy trasie Nowa Słupia – Kielce, wzmiankowana już w 1351 r. pod nazwą Rataje. Nazwa nawiązuje do imienia Miłowana, który otrzymał w niej za zasługi dla klasztoru dziedziczne sołectwo w 1361 r.

Obiekty krajoznawcze:

Miejsce pamięci narodowej – pamiątkowa płyta w miejscu kaźni gdzie 29 VI 1942 r. żandarmeria niemiecka rozstrzelała 13 osób.

Mirocice

Wieś położona przy drodze Nowa Słupia – Bodzentyn, wzmiankowana w 1351 r. Na jej terenie zarejestrowano 76 stanowisk żużla dymarkowego, wraz z osadę z pierwszych wieków naszej ery.

Obiekty krajoznawcze:

Kapliczka drewniana z XIX w.

Nowa Słupia

Stolica gminy oraz centrum usługowo-handlowe  zarówno dla mieszkańców gminy jak i dla turystów odwiedzających Góry Świętokrzyskie. Mają oni możliwość pożywienia w restauracji i punktach gastronomicznych, zwiedzenia zabytków architektury, upamiętnionych miejsc pamięci narodowej, poznania techniki wytopu żelaza metodą sprzed 2000 lat na imprezie „Dymarki Świętokrzyskie” ( miesiąc sierpień) oraz w Muzeum Starożytnego Hutnictwa i wzmocnienia się duchowych w sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego wędrując do niego oryginalną Drogą Krzyżową.
Nazwa osady – pierwotnie z łacińska slupp – nawiązywać może do osady oznaczonej obronną wieść lub granicznym słupem. Takie oznaczenie mogło być drogowskazem dla pielgrzymów wędrujących do Sanktuarium na Świętym Krzyżu.

W Nowej Słupi warto zwiedzić:

Kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca wzniesiony w XVII w. i rozbudowany w XX wieku. Do wnętrza prowadzi wczesnobarokowy portal z godłem benedyktyńskim, nad którym –  w niszach – barokowe posągi: św. Wawrzyńca i w szczycie św. Benedykta i Scholastyki.  W przedsionku umieszczono m.in. tablice poświęcone wywodzącym się z tych terenów oficerów AK: mjr Janowi Piwnikowi „Ponuremu” i mjr Stefanowi Rychterowi (ps. „Tumry”). We wnętrzu zwracają uwagę: ołtarz główny z czarnego marmuru, który zdobi cenny krucyfiks i kolebkowe sklepienie, nawy przyozdobione późnorenesansową sztukaterię. Ołtarze boczne  z XVIII w. z XVII-wiecznymi obrazami Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Anny.

Cmentarz kościelny. Oprócz zabytkowych nagrobków z XIX w., figury św. Floriana z 1929 r., spotkamy tu pomniki upamiętniające poległych za wolność ojczyzny w powstaniu styczniowym i w czasie II wojny światowej. W ogrodzeniu późnorenesansowa kuta brama przywieziona ze Świętego Krzyża po kasacie opactwa.

Dawna szkoła benedyktyńska, tzw. „Opatówka”. Na miejscu XVI-wiecznego, drewnianego szpitala i kościoła św. Michała przystąpiono w XVIII w. do wznoszenia nowych budynków, przy których zlokalizowano szkołę. Do dziś przetrwały fundamenty kościoła i budynek plebanii, w którym do lat 50-tych mieściła się szkoła, a obecnie jest tu biblioteka i siedziba Towarzystwa Przyjaciół Nowej Słupi.

Muzeum Starożytnego Hutnictwa im. M. Radwana. Mieści się w niewielkim pawilonie, który postawiono nad liczącym około 2000 lat stanowiskiem hutniczym. Składa się ono z 42 kloców żużla, pozostałych po piecach służących do jednorazowego wytopu żelaza z rudy. Możemy tu poznać starożytną technikę wydobycia rudy i wytopu z niej żelaza oraz problemy związane z funkcjonowaniem ośrodka metalurgicznego z okresu pierwszych wieków naszej ery.

Kapliczki i figury:

Na szczególną uwagę zasługuje utrzymana w typie ludowym Droga Krzyżowa. Rozpoczyna się przy kościele w Nowej Słupi i prowadzi ul. Świętokrzyską i „Drogą Królewską” do klasztoru Świętokrzyskiego. Poszczególne stacje wykonane zostały z drewna.

Do rejestru zabytków wpisano także murowane kapliczki: przy ul. Staszica z pocz. XX w., przy ul. Starachowickiej z I poł. XIX w. i dwie przy „Drodze Królewskiej”.

Na uwagę zasługują także kamienne krzyże i figury z XIX w. i I poł. XX stulecia. Najbardziej znaną figurą jest tzw. „Pielgrzym Świętokrzyski”. Przedstawia ona klęczącego mężczyznę ze złożonymi do modlitwy rękoma, który miał za grzech pychy zostać przemieniony w kamień. Odkupił swe winy może mozolną wędrówkę do klasztoru na Świętym Krzyżu, przemieszczając się rocznie tylko o ziarnko piachu, a gdy tam dojdzie nastąpi koniec świata.

Cmentarz parafialny. Spotkamy na nim zespół ciekawych figur i płyt nagrobnych o dużej wartości artystycznej, a także wydzieloną kwaterę żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej, mogiłę powstańców z 1863 r. i mogiłę partyzantów z poległym dowódcą ochrony radiostacji Okręgu „Jodła” AK – Jackiem Kosińskim, ps. „Jacek”.

Paprocice

Wieś położona przy trasie Nowa Słupia – Łagów. Powstała na gruntach obecnie nieistniejącej wsi Zarzęcin w 1580 r. i pierwotnie zwała się Paprocka Wola. Jej nazwa nawiązuje do Bartosza Paprockiego, któremu klasztor świętokrzyski zezwolił ulokować wieś w lesie zwanym Mostki. Z górnej części wsi rozciągał się malownicze widoki.

Obiekty krajoznawcze:

Pomnik upamiętniający 5 osób zamordowanych przez Niemców w dn. 6 II 1943 r.

Pokrzywianka

Wieś położona przy drodze lokalnej ze Starej Słupi do Sosnówki. Wzmiankowana w 1352 r. jako Koprzywianka. W Pokrzywiance Górnej odkryto kloce żużla z dymarek z pierwszych wieków naszej ery i skarb 400 denarów rzymskich z I i II wieku. Z drogi rozciągają się przepiękne widoki na Góry Świętokrzyskie, a w okolicy znajdują się malownicze wąwozy lessowe.

Obiekty krajoznawcze:

Odsłonięcie geologiczne martwicy, skały wapiennej o ciemnobrązowej barwie (przy drodze ze Starej Słupi do Sosnówki poniżej kamiennego krzyża z XIX w.) w Pokrzywiance Górnej. żużle dymarkowe – zalegają na drodze przez Pokrzywianką Górną. Młyn wodny w Pokrzywiance Dolnej.

Skały

Dojazd z Sosnówki (trasa Nowa Słupia – Starachowice) przez Włochy. Wieś wzmiankowana w 1434 r. Na jej terenie zlokalizowano liczne stanowiska żużli dymarskich z I wieków naszej ery oraz znaleziono denary rzymskie z lat 138-161 naszej ery.

Obiekty krajoznawcze:

Rezerwat przyrody „Wąwóz w Skałach”.

Stara Słupia

Miejscowość położona przy drodze Nowa Słupia – Ostrowiec Świętokrzyski i lokalnych traktach na północ od niej. Wzmiankowana w 1269 r. Nazwa osady brzmiała pierwotnie z łacińska slupp i nawiązuje do osady oznaczonej obronną wieść lub granicznym słupem.
Z czasem założono nową osadę, bliżej klasztoru świętokrzyskiego i nazwano ją Nową Słupią, a pierwotną osadę, dla odróżnienia, Starą Słupią.

Obiekty krajoznawcze:

Zespół parkowo-dworski (własność prywatna). Wzniesiony w 1782 r. dla opata J. N. Niegolewskiego murowany dwór przebudowany został w 1902 r. Od frontu posiada czterokolumnowy ganek. Przy dworze zachował się murowano-drewniany spichlerz z XIX w. i park o pow. 1,5 ha sięgający początkami XVIII stulecia. Obiekty małej architektury sakralnej. Zachowały się liczne figury i krzyże kamienne, głównie z XIX w. i początków XX stulecia. Przy głównej drodze stoi drewniana kapliczka z pocz. XX w. z figurą Matki Bożej, a w jej pobliżu, w miejscu gdzie stać kościół (spłonął w 1797 r.) znajduje się kamienny krzyż z 1841 r. i figura.

Święty Krzyż

Drugi pod względem wysokości wierzchołek Gór Świętokrzyskich, na przestrzeni wieków występujący pod nazwami Łysiec, Łysa Góra, Święty Krzyż należy do najczęściej odwiedzanych przez turystów miejsc w naszej gminie.
Przed przyjściem chrześcijaństwa być to jeden z największych ośrodków kultu pogańskiego na ziemiach polskich. Wierzchołek góry otaczał wówczas potężny wał kultowy o długości około 2,5 km, którego pozostałości możemy oglądać przy podejściu „Drogą królewską” od Nowej Słupi i wędrówce na gołoborza.
Według tradycji w XI w. (1006 r.) zaczęto wznosił w obrębie „świętego miejsca pagan” klasztor benedyktyński. Nowy piękny zespół klasztorny miał powstać w XII w. z fundacji Bolesława Krzywoustego. Po rozbudowach, głównie z XV, XVII i na przełomie XVIII i XIX wieku stanowi jeden z najciekawszych obiektów architektury w Polsce.
W średniowieczu po dotarciu do tutejszego klasztoru relikwii Drzewa Krzyża Świętego miejsce to było głównym ośrodkiem kultu religijnego w Polsce.
To od cząstek Krzyża, na którym umarł Chrystus zaczęto nazywać klasztor benedyktyński klasztorem Świętego Krzyża, a górą określać jako Święty Krzyż.

Warto tu zobaczyć:

Zespół klasztorny w najstarszej części składa się z kościoła i przylegającego od płn. klasztoru, tworzących zamknięty czworobok zabudować z krużgankami obiegającymi
prostokątny wirydarz oraz z dobudowanych w XVII w. od zach. dwu skrzydeł, które otaczają otwarty ku południowi dziedziniec.

Kościół wzniesiony w latach 1781-1806 posiada barokowe fasady. W niszach zach. fasady umieszczono marmurowe posągi zakonników i rycerza. Wnętrze świątyni typowe dla klasycyzmu. W siedmiu ołtarzach umieszczono obrazy jednego z najzdolniejszych malarzy polskich przełomu XVIII/XIX wieku – Franciszka Smuglewicza. Nawiązują swą tematykę do klasztoru świętokrzyskiego. Ołtarz główny zdobi płótno przedstawiające Trójcę Świętą i nawiązuje do pierwotnego wezwania świątyni (obecnie jest pod wezwaniem. Trójcy Świętej i Podwyższenia Krzyża Świętego). Pierwsza para obrazów od strony ołtarza przedstawia Najświętszą Maryję Niepokalanie Poczętą i śmierć św. Józefa. Pośrodku kościoła przedstawiono obrazy tematycznie związane z historią relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Na płd. ścianie scena Znalezienia Krzyża Świętego przez św. Helenę, a od płn. Malowidło nawiązujące do legendy o złożeniu Jego cząstek w tutejszym kościele. Według tradycji relikwie przywiózł do Polski królewicz węgierski, św. Emeryk. W czasie polowania został oślepiony blaskiem od krzyża ulokowanego między rogami jelenia. Gdy odzyskać wzrok ujrzał anioła, który polecił zostawić relikwie otrzymane od ojca w tutejszym klasztorze.
Dwa ostatnie obrazy przedstawiają świętego Benedykta w chwili śmierci i jego odwiedziny u swej siostry, św. Scholastyki.

Krużganki posiadają piękne sklepienia krzyżowo-żebrowe zdobione w zwornikach herbami. W ich części płd. (od kościoła) widoczna jest odkrywka romańskiego muru i ustawiony jest barokowy nagrobek z czarnego marmuru. We wschodnim skrzydle krużganków znajdują się wejścia do zakrystii (marmurowy portal) i kaplicy Oleśnickich (piękne ozdobne kute kraty – majstersztyk XVII wiecznej sztuki kowalskiej). W ich północnej części znajdują się: częściowo zachowana polichromia z XVIII w. i wejścia do informacji turystycznej i kiosku z pamiątkami, herbaciarni i Muzeum Misyjnego.

Kaplica Oleśnickich wzniesiona została w latach 1611-20 na zrębach gotyckiego kapitularza. Ma plan kwadratu i przekryta jest kopułą z latarnią. Uwagę przyciągają barwne malowidła, w kopule XVII-wieczne, a na ścianach bocznych z XVII wieku. Patrząc ku górze mamy wrażenie jakby niebo otwarło się i widzimy Chrystusa, Najświętszą Maryje Pannę, apostołów, św. Benedykta i św. Scholastykę. Poniżej malowidła iluzjonistyczne ze scenami przekazywania relikwii Drzewa Krzyża Świętego w różnych okresach historii. We współczesnym tabernakulum ustawionym na XVII w. ołtarzu przechowywane są relikwie. Przy południowej ścianie znajduje się piętrowy nagrobek rodziny fundatora – Mikołaja Oleśnickiego, jego żony i dzieci. Jest on doskonałym studium XVII-wiecznego uzbrojenia rycerskiego i ówczesnego stroju kobiecego.

Muzeum Misyjne urządzone zostało staraniem Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. W trzech salkach możemy zapoznać się z czasami najdawniejszymi tego miejsca, okresem więziennictwa i zniszczeń oraz ze zbiorami przywiezionymi przez misjonarzy z różnych części świata.

Krypta grobowa pogromcy kozaków przedstawionego w powieści „Ogniem i mieczem” H. Sienkiewicza – Jeremiego Wiśniowieckiego została urządzona pod kościołem w 2007 roku. Przeniesiono do niej szczątki bohatera, które dotychczas spoczywały w podziemiach kaplicy Oleśnickich. Wejście do krypty od południowej strony kościoła.

Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN zajmuje zachodnie skrzydło klasztorne. Zgromadzono w nim zbiory archeologiczne, geologiczne, florystyczne i faunistyczne z terenu Parku oraz urządzono wystawę prezentującą osiągnięcia w ochronie przyrody na Kielecczyźnie.

Gołoborza – wejście na nie znajduje się na szczycie Świętego Krzyża, obok wieży telewizyjnej. Mianem tym określamy kamienne usypiska – gołe od boru. Bloki skalne stanowił naturalne odsłonięcie najstarszych skał w Górach Świętokrzyskich – kwarcytów łysogórskich z okresu kambru. Odcinające się jasną plamą wśród ciemnej toni lasu gołoborza (wyglądają one z dołu jak łysina) dały nazwę najwyższej wypiętrzonemu pasmu – łysogórom – i dwóm najwyższym wierzchołkom – Łysicy 612 m n.p.m. i Łysej Górze (Łyścowi) – 595 m n.p.m.

Polany podszczytowe zlokalizowane są na stokach: wschodnim i północnym (Polana Bielnik). Przez wschodnią przebiega niebieski szlak turystyczny do Nowej Słupi i prowadzi „Droga Królewska”. Znajdują się przy nich: ołtarz polowy, stacje Drogi Krzyżowej z Nowej Słupi, kapliczka drewniana w typie świętokrzyskim, figura Najświętszej Maryi Panny umieszczona w grocie skalnej, zarys podstawy kopca Czartoryskiego, dąb wyhodowany z nasion poświęconych przez Jana Pawła II i skromny pomnik poświęcony nienarodzonym dzieciom. Dojście do Polany Bielnik prowadzi dróżką odchodzącą przy kaplicy w kierunku płn. W jej wschodniej części znajduje się cmentarz jeńców radzieckich zamordowanych przez Niemców w latach 1941-42 (ok. 6000 ofiar).

Trzcianka

Wieś położona przy drodze Nowa Słupia – Kielce. Wzmiankowana w 1584 r. jako Ucisko. Obecna nawiązuje być może do roślinności otaczającej osadę, w której dominowała trzcina (wieś położona jest nad podmokłą dolinę Słupianki). We wsi znaleziono 24 stanowiska żużla dymarkowego z pierwszych wieków naszej ery. Miejscowość słynie z pięknych widoków na Pasmo Jeleniowskie.

Obiekty krajoznawcze:

Źródło szczelinowo – warstwowe zboczowe wraz z szeregiem wycieków i wycisków w Trzciance.

Włochy

Miejscowość położona w północno-wschodniej części gminy. Dojazd drogą lokalna z Sosnówki przez Cząstków. Wieś wzmiankowana w 1362 r., być może swą nazwę nawiązuje do osadników sprowadzonych z Włoch. Położona jest w malowniczej, głęboko wciętej dolinie Pokrzywianki. Krajobraz urozmaicają schodzące do niej lessowe wąwozy. Bardzo urokliwym jest miejsce gdzie stać dawniej młyn.